XIX. mende hasieran herri batek zer itxura zuen jakiteko, ezinbesteko dokumentu batera jo behar dugu: Napoleonena deritzon katastrora, hain zuzen.
Napoleonen borondatez 1807ko irailaren 16ko legeak agindu zuen katastro baten egitea. Inperio garaian hasita, katastroaren eraketa XIX. mende erdira arte luzatu zen. Ipar Euskal Herriari dagokionez, eta bereziki hemen aipagai ditugun bost herrien kasuan, 1810 (Maule) eta 1841 (Donibane Garazi) artean burutu zen..
Aurkibidea
Napoleonen katastroa
Napoleonen katastroa garai hartarako balentria izugarria zen, bereziki zehaztasunari zegokionez: herri guztientzat lur sailen planoa osatu zen, katastro matrize batekin, non jabe bakoitzaren izena agertzen baitzen. Honela, lurren okupazioa, jabego motak, bizilekuen banaketa eta toponimia ezagutzeko aukera ematen digu, besteak beste... Errepide, bide eta errekak ere zehaztasunez bilduak ditu.
Katastro hori baino lehen, deus antzekorik ez zen. Cassiniren mapa bazegoen, hots Frantzia osoko lehen mapa topografikoa, eta jadanik berrikuntza handia izan zena. Mapa honek paisaiaren elementu egonkorrak ematen zituen (oihanak), errepideak eta bideak, baina erliebea eta gizakiaren sorkuntzak (bizitokiak, herriak edo purguak) ikur eta berariazko karakterez irudikatuak ziren.
Katastroa, kode zibilaren osagarria da eta norbanakoentzat jabego indibidualaren bermea; Estatuarentzat berriz, zergen banatzeko tresna zen. Gaur egun, Napoleonen katastroa historialari eta geografoentzako ikerketa-gai bilakatu da. Ez ohiko dokumentu horrek, osatu zen denboran lurraldea nolakoa zen ulertzen lagun gaitzake.
Ipar Euskal Herri barnealdeko bost herri
Hautatu ditugun bost herriak, Bidaxune, Hazparne, Maule, Donibane Garazi eta Donapaleu, XVIII. mendea baino lehen eraiki ziren, eta biztanleria eta lurraldeentzako harroin biziki zaharrak osatzen dituzte.
Donapaleu, Nafarroako erresumaren moneta-tailerraren egoitza izan zen, Nafarroa Behereko hiriburu eta barrutiko hiri nagusi; Maule bizkonderri, gazteluzain baten egoitza izan zen, eta ondotik errege-bailea, azpi-eskuordetza eta, bukatzeko barrutiko hiri nagusi 1790ean eta arrondizamenduko hiri nagusi 1800ean; Donibane Garazi, berriz, Bortuz Bestaldeko Merindadeko hiriburu eta plaza militarra. Herrien funtzioa administrazioan eta justizian bermatzen zenez, biztanleria agente publikoz eta lege gizonez osatua zen batetik, eta ofizialez eta merkatariz bestetik, herriok feria eta merkatu guneak baitziren. Biztanleria xumea zuten eta aski egonkorrak izan ohi ziren; lehiakiderik ezean, beren lekua atxikitzea lortzen zuten. Beren eremu geografikoa mugatua izan da beti, Donibane Garaziren kasuan izan ezik. Bidaxunek eta Hazparnek ez dute administrazio funtzio alderagarririk: lehena Agaramonteko jaunen egoitza eta gune administratiboa zen; bigarrenak berriz, Hazparne, lantegiak eta merkatu nagusia zituen.
Herriak aspaldi eratu ziren. Planoak erakusten du terrenoa nola okupatua zen, eta marrazkiak borondate irmoa nabarmen agertzen du (bost herritik lauren kasuan), antolaketa adostuko plano geometrikoarekin. Alderantziz, planorik ez izateak (Hazparne) logika edo gogoeta ezari dagokioke.
Bidaxune
Bidaxune "Hiriaren" planoa (katastroan marraztua den bezala1) aipagarria da. Hiri eite handia du, ehun bat eraikin modu trinkoan lerrokaturik, karrika luze baten alde batera eta bestera. Karrika luzeak etxe multzoaren ardatz nagusia markatzen zuen errepideari dagokio. Etxe multzoan sailek irizpide berak dituzte: lur sail guziak karrikaren perpendikularrean daudenez, borondate argia izan dela erakusten dute, eta menturaz aldi bakarrean hala irudikatuak izan zirela, hiri gisara. Lur sailak etxearen zabalera ematen zuen eta izari bereko baratzea zuen lerro zuzenean eginiko harresi oso batek mugaturik. Hauek ez dira laborantzan ohikoak diren lur sailak, eta etxeak hirikoak dira (gaur egungo zenbait maisu etxe, XVI, XVII eta XVIII. mendeetakoak), ez laborari etxeak.2
Katastroa 1811an osatu zuten, biztanleriaren emendatze azkarra agerian eman zuten bi errolden artean (2017 biz. 1801ean eta 2540 biz. 1826an).
Agaramontarren gazteluaren gerizan, planoak bastida baten oinarria erakuts zezakeen, baina ez du horren ezaugarririk, bereziki erdiko plazarik ez baitu. Hiri berri baten hasiera ote zen, Agaramonteko dukeen sostengua galdurik eta Baiona eta Oloroe arteko merkataritza bidea ahultzen hasirik herri xume izatera behartua izan zena?
Donapaleu
1826an, Donapaleuko planoak Nafarroako erregeek XVIII. mendean eraiki hiri berri baten ezaugarri guziak ditu. Biduze erreka-hegi garaiaren gerizan alde batetik, eta desagertua den baina oraindik aztarnak ikus daitezkeen harresi eta arroila batek babesturik bestetik, hiri berriak karrika bakarra zuen, Karrika Nagusia, etxeak haren luzeran lerrokaturik. Donapaleuk hainbat funtzio betetzen zituen eta horien lekukoak baditugu: funtzio ekonomikoaren adierazle dira zubi muturreko merkatu plaza, aterpe handia eta errota; funtzio juridikoaren ikur gisa bi presondegi. Plazatik haratago, karrika berriaren luzeran hiri bazter bat osatu zen; handitze baten froga. Orduan, Donapaleu handitzen ari zen. 1806an 890 biztanle izatetik 1826an (katastroa argitaratu zen urtean) 1683ra iragan zen.
.
Maule
Ondorengo urteetan ukanen zuen garapena baino lehen, 1810ean egin zen planoan ikus daiteke Maule hiru zatiz osatua zela. Ibarraren atakan kokaturiko XI. mendeko gazteluak ingurune guztia menperatzen du. "Hiri garaia", XIV. mendeko bastida izana, magal batean eraiki zuten, gutxi gora behera lauki zuzen itxurako plaza zentral baten inguruan, erdigunean merkatu estaliarekin; etxe gehienak izari bereko lur sailetan eraiki zituzten; Saihetsez elkarri loturik, aitzinaldeek plazara ematen dute eta gibelean baratzea dute.
"Hiri garaia" babesteko harresia desagertua da. Hirugarren elementua dugu gazteluaren oinetan eraiki hiri bazterra, Ühaitzaren zubiaren bi aldeetan; nabarmentzen diren bi lerrokatzeen erregulartasuna etxe multzo bat izan zenaren lekuko dugu. Gerora garatu ahal izateko "Hiri garaiak" baino kokapen hobea du. Errekaren ezker hegian, etxe multzo batek Lextarre auzoko herriaren muga begiratzen du. Lextarre, justizia jauregi baten egoitza zena, 1841ean erantsi zitzaion Mauleri.
Donibane Garazi
Donibane Garazik aitzineko herriek baino antolaketa konplexuagoa du. Dimentsio eta formei dagokienez, hiri txiki baten planoa du. Besteekin alderatuz, neurri oneko hiru elementu berex agertzen dira. Mendiguren zitadelaren oinean, XIII. mendetik gotortzen hasi zen hiri berria karrika bakarraren inguruan eraiki zuten, eta lur sailen zatiketa aski erregularra du; harresietan zulatutako hiru atetatik sar daiteke bertara. Kontrara, errekatik haratago Eiheralarre, garai bereko auzoa, egiazko hiri berria dugu.
Hau ere karrika nagusi baten luzeran antolatua da, etxe hurrenkera erregularrekin. Ugange izeneko bigarren hiri bazterrak, planorik gabe eraikia izan zenez, ez du eskema simetrikorik; harresitik kanpo eratu zen, malda leunean hedatzen den plaza zabal batetik harago. 1841ean, katastroa egin zen urtean hain zuzen, Donibane Garazik biztanleria gailurra jo zuen 2232 biztanlerekin.
Hazparne
Aitzineko lau herriek ez bezala, Hazparnek ez du eraketa borondatearen zantzurik erakusten, menturaz plano baten inposatzeko aginterik ez baitzen. Eta, XII eta XIII. mendeetako beste hiri berriak baino zaharragoa izan arren, katastroko planoak ez du hiri zaharrago baten aztarna edo aierurik ematen. Baionatik Donibane Garazirako bidean etapa garrantzitsua zen. Karrika Nagusiari garrantzia bereko Goranzko Karrika lotzen zaio. Hori da, Karrika Txikiaren zati batekin, hiriko zati bakarra non etxe multzo xume baten aztarnak ikus daitezkeen.
1835eko planoak ez du erakusten Hazparne herri handia zenik: aitzinekoen biztanleria bikoitza zuen, baina zati bat herri eremu zabalean bizi zen eta biztanleria etengabe emendatzen zen, 1826an 4755 biztanlerekin eta 5499 1836an.Hazparnen merkatariak dira bizi (merkatu oso garrantzitsua zen) baita larruaren inguruko lanbideak (zurratzaileak, zapataginak, eta abar.) baina askok hirian edo inguruetan etxetik lan egiten zutenez, ez da lantegi edo fabrikarik ageri.
Honela, katastroa demografia eta ekonomia alorretan aldaketa gutxi izan zituen XVIII. mendearen ondotik egin zen, eta XIX. mendeko eraldaketa handiak baino lehen: landa eremuaren husteak bereziki Bidaxunen eragina izan zuen, 1851an 2777 biztanlerekin goia jo eta ondoko urteetan gainbehera izugarria pairatu zuelarik; haatik, Donapaleuk 1896an jo zuen gaina, baina gainbeherarik ez zuen izan; gero, industria iraultzaren hasiera izan zen, eta Maulek biztanle kopuru handiena 1911an izan zuen.
Azkenik, trenbide sarea eraldaketarako elementuetako bat izan zen, baina katastroa trenbidea Donapaleu eta Maulera (1887), eta Donibane Garazira (1899) iritsi baino lehen egin zen. Hazparnerako trenbiderik ez zen ordea biztanleria egonkortu zen.
Nolazpait, Napoleonen katastroa bost herriren eratzeko matrize modukoa izan zen, zeinaren gainetik garatuko baitziren, oinordetzan jaso formak ezabatu gabe, Maulek ez ezik ("hiri garaiaren" kokapenarengatik, maldan egonik garatzeko aukera gutxi baitzuen).
Bizkitartean, katastroko planoak XIX. mendeko hirien historiaren laburpena izan badaitezke, frogatu nahi izan dugun bezala, ez dezakete ordea historia osoaren berri eman.
Pierre LABORDE, Irakasle emeritua Bordeleko Michel de Montaigne Unibertsitatean.
Euskal Museoko bultineako 198. zkia argitaratua, 2022ko 2. semestroan
