«Lekuetan, probintzietan, barrutietan eta mugetan zehaztasun espazialak txertatuz, geografiak historia kontakizunari irakurgarritasun hobea bermatzen dio, iraganeko gertakariak hobeki ulertzeko». (Nordman-2018)
Nafarroako Erregeek Erdi Aroan sortu hiriaren frantsesezko izenak, Saint-Jean-Pied-de-Port, hiriaren kokapen geografikoari aipamen egiten dio, Pirinioetako mendateen, eta bereziki Ibañetakoaren oinean.
XIX. mende hasieran herri batek zer itxura zuen jakiteko, ezinbesteko dokumentu batera jo behar dugu: Napoleonena deritzon katastrora, hain zuzen. Napoleonen borondatez 1807ko irailaren 16ko legeak agindu zuen katastro baten egitea. Inperio garaian hasita, katastroaren eraketa XIX. mende erdira arte luzatu zen. Ipar Euskal Herriari dagokionez, eta bereziki hemen aipagai ditugun bost herrien kasuan, 1810 (Maule) eta 1841 (Donibane Garazi) artean burutu zen.
Euskararen hedapenari buruzko 19. mendeko hiru mapa aurki itzazu.
Baionak antzinatik ezagutzen ditu hiri militar baten destinoak, bere kokapen geografiko estrategikoagatik. Luzaz hiriaren mugak finkatu dituen erromatar castrum abiapuntutik, arkitektura militarreko obrak mendez mende bata bestearen ondotik agertzen dira, 19. mendeko azken moldaketeraino. Horren ondorioz Baionako hiri fortifikazioak, beren 3,5 km-ko hedadurarekin, Europan paregabekoa gelditzen den arkitektura militar bilduma bat osatzen du Monumentu Historiko gisa babestua.
1887ko Sacaze inkestak Ipar Euskal Herriko 169 mapa sortu ditu. Xarles Videgain ikerlari eta euskaltzain emeritoak horien arteko sei guretako ikertu ditu eta Lekunberri, Mithikile, Iholdi, Milafranga Gixune eta Bidaxuneko toponimoen irakurketarako giltza batzuk eskaintzen dizkigu.
Aturri bazterreko Baiona historia hiriaren eta antzina arrantzale portu zen eta orain nazioartean ospetsua bilakatu den Biarritz turismo gunearen arteko eremua da, seguruenik, Ipar Euskal Herri osoan azken hamarkadetan paisaiaren eta naturaren eraldaketarik erradikalenak jasan dituena, Lapurdi kostaldeko patuaren lekuko. Eremu hiruki hori da, nola edo hala, Angeluren 27 km²ko lurraldea, Kantauri itsasoak eta Aturri ibaiak mugaturik.
Angeluren historian zehar etengabeko joera izan da intak eta sakonuneak okupatzeko eta antolatzeko, horien idortzeko eta laborantza edo hazkuntza lur bilakatzeko. Prozesu geldo eta luzea, geroko urbanizazio berantiar eta masiboak ordeztuko zuena.
19. mendean, Ipâr Euskal Herriko paisaiak aldatzen dira, garraioen mutazioen erritmoen arabera. 1875eko mapa bat horren adierazgarri da.
Euskal Herri hitza, edo frantsesezko Pays Basque izena gutxi agertzen da mapa zaharretan, eta inoiz 20. mendea baino lehen.
Beste termino anitz baliatuak dira historian zehar, ez bada beti izendatua maiz identifikatua den lurralde horri buruz kartografoak duen begiradaren arabera.
19. mendean, aglosaxoiek tusimoa asmatu zuten, eta Euskal Herria laster bete-betean hunkituko du moda berri honek.
Hendaiak, Irunek eta Hondarribiakk Bidasoa ibaiaren bokalea osatzen dute gaur egun, gizakian gune hau mila urtez okupatu duelarik. Antzinatean, Oiasso portu hiria (gaur egun Irun hiria dagoen tokian) komunikazio, merkataritza eta meatzaritza gune garrantzitsua zen.
Marinelek eta nabigatzaileak maiz Bizkaiko golkoaren hondoa markatzen duen gune horri erreferentzia egin diote.
Berantago, muga bat ezarri da han. Eta muga dioenak gerra eta bakea ere esaten du. Arrantza portutik, Hendaia eta Fontarrabie gotorleku bilakatuko dira. Eta hala eta guztiz ere, Bidasoako arrada haziko da.
19. mendean, trena garatzen da. Baiona Pariseri lotua zaio Bordaletik 1855 urtetik eta Tolosari 1863tik. Baiona-Irun partea 1864an estreinatu zen, eta BABko trenbidea 1877an.
Ipar Euskal Herriko barnekaldea sare horri lotzea lehentasunetan ezarria da. Obrak "Baionatik Doniane Garazira, Ortzaizetik Baigorrirako adarrondo batekilako trenbiderako" obrak 1880an abiatzen dira eta 1898an bururatzen, lehen trena Donibane Garazira iritsi zelarik abenduaren 16an.
Ibaiak zeharkatzen duten lurretik sortzen dira. Ur bideak, espazioa egituratzen dute, lurraldeak zedarritzen dituzte eta batzuetan muga bilakatzen dira. Hazkurri emaileak, ibaiek, herriak beren ertzetan bizitzera erakartzen dituzte, gizakiak eta merkantziak garraiatzen dituzte estuarioak eta beren portua diren zabalera handiarekiko loturaraino. Bertan nabigatzeko, leku eta erabileretara egokitutako bateleria anitza behar da. Eguneroko bizitzarako funtsezkoa da, erreferentzia puntua. Ibaia marraztua da, kartografiatua.
1754ko ekainaren 14 eta 15ean, Jean-Marie Canut (1692-1763), militar ohia ingeniari gisa Baionan izendatuak Aldudeko ibarreko mapa biziki zehatza bat marrazten du. Haren helburua: Kintoako ibarreko alhapide eremu zatiezinen arau konplexuak argitu. Lan horren bi ale, bataz besteaz aski hurbil, Bilketan aurki ditzakegu orain, bat Baionako mediatekak zaindua, bestea Frantziako Liburutegi Nazionalak.
Donibane Lohizuneren frantsesezko izenak (Saint-Jean-de-Luz) ez da latinezko Lux [argia] izenetik heldu, baina bai euskarazko Lohitzun, edo lohitsu hitzetik. Alabaina, Donibane eta Ziburuko herriak borrokatu izan dira, historian zehar, bi etsaien aurka, itsasertzaren aitzinamendua, eta Urdazuri ibaiko ihiztoka. Frantziako Liburutegi Nazionaleko (BnF) mapa zaharren funtsa horren lekuko da.
