Euskal Herrian egin den lehen "mapa" Abauntzakoa da, Nafarroan, Kristo aitzineko (KA) 9818. urtean. Hiru harritan egindako grabadurek leize-zuloaren inguruko geografia eta ehizarako planoak adierazten dituzte. Iruñeko museoan ikus daiteke haien erreprodukzioa.

Jatorriz Egiptokoa den mapa hau Ptolomeo astronomo eta geografo grekoaren Gida Geografikotik (Kristo ondorengo 127/155) eratorria da. Proiekzio koniko eta pseudo-konikoen berrikuntza iraultzailea baliatuz, Lurraren edozein punturi latitudea eta longitudea ematen ahal zitzaion. Akatsak akats, 16 mendez erabilia izan zen, harik eta matematikari/geodesiar/geometro/geografoek Lurraren biribiltasunari hobeki egokitutako proiekzio modelo berriak erabili zituzten arte. Halere, Ptolomeok ulertu zuen mapen zehaztasunerako gakoetako batek azalera biribil bat orri leun batean proiektatzean zetzala.

Horrekin hasi zen mapetan erreferentzia zehatzagoak txertatzen, mapa zehatzagoak egiten, non toponimia eta lurraldeen bilakaerak agertzen baitziren. Gogoan izan behar dugu XVI. eta XIX. mendeen artean Nazio Estatuen geografia etengabe aldatzen zela.

Hiri, bide eta portuek aldaketak eta antolamendu berriak jasaten zituzten etengabe. Aldi berean eman ziren biztanleriaren, industriaren eta lurralde luberrituen hedapenek, guduek eta merkataritzarako bideek lurraldeen errepresentazioa egokitzea eta geografia informazioaren ikuspegi berria behartu zituzten.

XVII. mendean, Espainiaren kontrako gatazkaren ondotik Herbehereetako merkataritza inperio zabala sortu zen. Ondorioz, herrialde horrek kasik itsaso guztiak menpean zituen. Blaeu-ren «Kosmografia» XVII. mendeko mapa argitalpen nagusiena izan zen. «Historiaren begia eta argia da».

Grabaduren kalitateak mapen maila goratu zuen, zeina ondoko mendeetan zehar hobetzen joanen baitzen. Eman ziren aitzinamenduak Amsterdamen kokatutako Hondius eta Blaeu familien arteko lehiaren emaitza dira.  Bloemgracht bezalako tirada handiko inprimategien agerpenak ere izan zuen zer ikustekorik.

Blaeu eta Hondius-ez gain, edukian euskarrian baino arreta gehiago ezartzen zuten beste argitaletxe batzuk ere baziren: De Witt, Ortelius, Van Doetecum, Janssonius, Huych Allard, Van Hamersveldt, Luyts, Waghenaer, Hoefnagel, Matalius, Kaerius Caelavit, Van den Hoeye, Plancius, ….

Frantzian, La Guillotière, Sollon de la Fitte, Mortier, Sanson d’Abbeville, De L’Isle, De Vaugondy, Bellin, Bonne, Capitaine, de Fer, l’abbé Raynald, Chanlaire, Brion de la Tour, de Grandpré, Tourros, De Beaulieu, Classun, Tavernier, Du Val, Jaillot, eta abarrek ildo horri ekin zioten.

De Trudaine etxeari agindu zioten Baiona-Urkulu eta Baiona-Hendaia bide inperialen irudikapena egitea.

Espainian, Pedro de Esquivel, Juan de Lavanha, Juan de Herrera et Tomás Mauricio López de Vargas Machuca, Tomas Lopez gisa ezagutua, Francisco Lorenzana, Francisco  Nande, Tofino,… izan ziren kartografiaren abenturan ausartu zirenak.

Italian, berriz, kartografia urria izan zen. Gastaldi, Braunio Agrippinate, Simeoni, …

Kartografo horiek, noiz edo noiz, euskal probintzietako plano oso edo partzialak grabatu zituzten.

«Carte des Monts Pyrénées et partie des Royaumes de France et d’Espagne» izeneko mapa Rousse deituriko ingeniari geografo baten lana da, gotorlekuen ingeniari zen La Blottière-rekin lankidetzan egina. 1730ean argitaratu zen 15 urteko lan gaitzaren ondotik. 1:216 000 eskalako zortzi orriz osatua da. Alabaina, emaitza etsigarritzat hartu zen orduan, erliebearen irudikapen eskasagatik. Izan ere, egileek "cavalière" izeneko perspektiba baliatu zuten, hots, juntaturiko pentoka hurrenkera bat, zeinak erliebeak adierazi behar baitzituen. Azkenik, mapa horrek mendate eta haranei ikusgarritasun berezia ematen die, orduko kartografo militarren artean ohikoa zen bezala. Izatez, mendiguneetan mendateen jabegoa dute lehentasun, izan erasorako nola defentsarako.

Egiazko mapatzat har daitekeen lehen dokumentua «Cassini-ren mapa » da, 1/84 600 eskalakoa, Frantziako Luis XV.ak agindurik.

Dokumentu sinoptiko hori aurrekoengandik desberdina da, zeren triangelukatzea erabiliz Erresuma plano batean jaso baitzuen (Pelletier, 2002). Honela, lehenbizikoz, Frantzia osoko paisaiaren elementuak bildu zituen. Haatik, mapa hori ez da egokia konparaketarako, zeren baliatzen zuen proiekzio sistema eta gaur egungo mapa topografikoena arrun bestelakoak baitira.

Bizkitartean, kokapenak oso zehatzak ez diren arren, Cassiniren mapak inbentario orokor baten euskarri izaten segitzen du.

Cassiniren mapak ahalbidetu zuen zerga araudietan perspektiba berriak irekitzeko, baina klaseen arteko (noblezia, eliza, burgesia, laborariak, lur-jabeak) edo pentsamendu korronteen arteko (higienistak, labore laborariak, arrain hazkuntza, oihanzainak…) interes gatazkei bide eman zien bereziki.

Testuinguru berezi hartan burutu ziren hainbat inbentario. Cassiniren mapa egin aitzin, ekintza geodesikoak burutu behar izan zituzten, zeinak globoaren neurketetan egin aitzinamenduei esker egin ahal izan baitziren. 1744an, behaketa astronomikoetatik koordenatu geografikoak atera eta elkarren artean loturiko 3 000 puntuko «datum geometrikoak» amaraun zabala osatzen zuen, non Cassini IV deritzon maparen xehetasunak txertatuko baitziren.

Ornano eta Ventura de Caro botere orodunen agindupean militarrek eginiko mapa da. 1:14 400 eskalako mapak itzalen bidez adierazten du erliebea, eta eremu landatuak tinta berdez erakustera ematen ditu. « Bi isurialdeen arteko banaketaren auzia ez zen trenkatua, eta soilik "fede ona" argudia zezaketen… Izatez, terrenoan agertzen zen uren banaketa lerroaren araberako muga baten ezartzea, ipar isurialdearen (frantsesa) eta hego isurialdearen (espainola) artean. Alta, hautu hark kezka ugari sortzen zuen, zeren batzuetan frantsesen aldekoa baitzen (Val d'Aran, Andorrako haranak, edo Aldudeko harana), eta beste batzuetan espainolen aldekoa, hala nola 1659an beretutako Cerdanya Garaia eta Iratiko oihan handia». (Puyo- García Álvarez -2016). Junker/Heredia triangelukatzean oinarritzen da.

Pasaia - Urdazuri / Iantzi - Donibane Garazi / Eugi - Otsagabia / Eiheralarre - Orhi mendia - Lakuaga / Ustarroze - Aragonekiko mugak dira Euskal Herria zehaztasunez biltzen duten interes goreneko bost mapak.

Gehiago jakin: une frontière pour les pyrénées : l’épisode trop méconnu de la commission topographique franco-espagnole Caro-Ornano (1784-1792), par Jean-Yves Puyo (Université de Pau et des Pays de l’Adour - laboratoire PASSAGES (UMR 5319) et Jacobo García Álvarez (Universidad Carlos III de Madrid).

1807ko Frantziako katastro partzelarioa, «Napoleonen katastro» bezala ezaguna, Frantziaren administrazio peko lurralde kontinentalen lehen dokumentu kartografiko zehatza da, eskualde edo tokiko mailan erabil daitekeena. Sistema hamartarra, metroa eta azalerak neurtzeko zentiarea (edo m²) inposatu zituen.  Tokian tokiko inkestetan bilduriko milaka toponimo ematen ditu, «herriko jendeak» erabili ohi dituen bezala.  Jabego indibidual edo kolektiboaren sistema juridikoa ere ezarri zuen, eta bide batez «hirugarrenak behartzeko» nozioa asmatu zuen.  «Gizarte biziaren objektuak edo errealitateak kategoria desberdinetan sailkatzea, Estatuaren ekintza errazteko» (Legaz-2008) izan da, hain zuzen, obra horren lehen bertutea. 1807ko katastroa eskualde edo tokiko mailan erabil daitekeen dokumentu kartografikoa da. Ipar Euskal Herria ez zuten bazter utzi.

1807ko irailaren 15eko frantses legeak, 1808ko urtarrilaren 27ko inperio araudiak osaturik, dispositibo berria ezarri zuen, lur sailen mugetan oinarrituz, zeinak lur-neurketa metodoen bidez jaso baitziren. Planoek erregularrak izan beharko lukete (ziurtasun gabeko neurketa). Prony-ren kalkulu metodoetan oinarritzen dira. Ondorioz, lur saila honela definitu zuten: «kantonamendu, edo leku ezagun berean, laborantza mota bera hartzen duten eta jabe berarenak diren, muga edo banaketa materialik gabeko lur puska ez zatituak».
Legea ezartzearekin batera, geometroei baliabide handiak eman zizkieten. Baina, eginkizunaren handitasuna eta horren egiteko jende eskasa zirela-eta, biziki luze joan zen: honela, lehen katastroa 1808koa zen eta azkena 1850ekoa. 

Honako elementuek osatzen dute Napoleonen katastroa: uztartze taula bat, lur sailen planoa, atalen zerrenda eta katastro matrizea. Uztartze taulak herriko lurraldearen ikuspegi orokorra ematen du. Ez du eskala finkorik. Herriaren izariaren arabera moldatzen zuten eskala, helburua baitzen herri osoa orri bakarrean sarraraztea (1/5 000tik 1/20 000ra). Lur sailen mapa herri bakoitzarentzat egiten zen: herriaren izariaren arabera, atalak zehazten ditu, zeinak beharren arabera beste mapa batean zehazten baitira. Lur sailak ematen ditu, izan laborantzakoak edo eraikiak, eta koloreekin bereizten ditu lurrak, oihanak eta ura.  Eskala desberdinak erabiltzen ditu, lekuaren arabera: 1/500 (hiria), 1/2 000 (landa eremua eta mendi ertaina), 1/5 000 (mendia). 

Pirinio-Beheretako departamenduko planoak, 1807-1846 artean egin zena, 7 500 plano zehatz ditu, eta horietarik 3 000 Ipar Euskal Herriari dagozkio.

XIX. mendeko kartografia lana burutu zuen. Helburu militar eta administratiboak ditu. 1825ean hasi eta 1862an burutu zen. 1:10000eko angelu zatiko teodolitoaz gain, taulatxoa, matraze esmerilatuko nibela, eklimetroko erregela, iparrorratz nibelduna bezalako material berriak erabili zituzten.  Jasotze eskala 1:10 000koa da, eta euskarri-zinkak 1:80 000 edo 1:50 000 eskalan grabatuak dira. Galbanoplastia teknikarekin berritu zuten 1889an. 

1891an eguneratze lana egin behar izan zuten, departamendu errepideak eta trenbideak agertu baitziren.

Gabezia eta ahaztura batzuk tarteko, gaur egungo toponimia finkatu zuen.